Ochrona przyrody w Polsce sięga czasów bardzo odległych. Pierwsze nakazy królewskie dotyczyły szczególnie ochrony zwierząt łownych. Już około roku 1020 Bolesław Chrobry nakazał chronić bobry na terenie podległego mu państwa. Statuty Kazimierza Wielkiego z 1347 roku określały kary za wyrąb dębów i innych drzew w cudzych lasach. Było to jednak bardziej skierowane na ochronę własności niż samych drzew.

Za pierwszy akt związany z ochroną przyrody należy uznać wydany w Warce przez Władysława Jagiełłę w 1423 roku statut zakazujący wycinanie cisów i innych cennych drzew oraz wywożenie ich z Polski. Pojęcie pomnika przyrody lub inaczej zabytku przyrody w odniesieniu do starych i potężnych drzew wprowadził po raz pierwszy w 1819 roku Aleksander Humboldt (Friedrich Wilhelm Heinrich Alexander von Humboldt), postać ze wszech miar niezwykła, uznawana za ostatniego człowieka, który ogarniał umysłem cały stan ówczesnej wiedzy przyrodniczej. Pojęcie pomnik przyrody właśnie przetrwało przez dwa wieki.

W Polsce już w końcu I wojny światowej, jesienią 1918 roku Rada Regencyjna wydała dekret o opiece nad zabytkami sztuki i kultury a rok później ówczesny minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego wydał rozporządzenie o ochronie niektórych zabytków przyrody. W roku 1928 prezydent Rzeczypospolitej Polskiej wydał rozporządzenie o opiece nad zabytkami, w którym po raz pierwszy określono zasady ochrony alei przydrożnych. Kolejnymi aktami prawnymi regulującymi ochronę pojedynczych wartości przyrodniczych były ustawy o ochronie przyrody z 1934, 1949, 1991, 2004 z nowelizacjami w 2016, 2018, 2019 roku.

W roku 2004 wraz z wejściem Polski do Unii Europejskiej pojawia się Natura 2000. Według ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody, pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. W okresie PRL pomnik przyrody ustanawiała wojewódzka rada narodowa, później również wojewoda a obecnie rada gminy lub miasta.

Pomniki przyrody są oznaczone zielonymi tabliczkami, których wzór określa rozporządzenie ministra środowiska. Według danych z 2015 roku liczba pomników przyrody w Polsce wynosiła 36.510. Najwięcej pomników przyrody jest w województwie mazowieckim (4274) i wielkopolskim (3884), a najmniej w opolskim (683) i świętokrzyskim (714). Przez ostatnie ćwierćwiecze liczba pomników przyrody wzrosła ponad dwukrotnie. Większość, bo aż 92% wszystkich pomników przyrody, stanowiły ożywione twory przyrody, w tym głównie pojedyncze drzewa (29.982) i ich grupy (3780). Kryterium wyboru uznania drzewa za pomnik przyrody jest jego średnica pierśnicowa.

Co to jest pierśnica? Kiedyś to wyjaśniałem, ale dla przypomnienia podaję, że w praktyce dendrometrycznej pierśnica to średnica drzewa mierzona na wysokości 1,30 m od gleby, czyli mniej więcej na wysokości piersi. Czasem łatwiej jest zmierzyć obwód drzewa na wysokości pierśnicowej, wtedy wystarczy zastosować wzór na obwód koła (2Пr) i otrzymamy z niego interesującą nas średnicę pierśnicową. Oto kryteria ilościowe dla poszczególnych gatunków:

bez koralowy, cis pospolity, jałowiec pospolity, kruszyna pospolita, rokitnik zwyczajny, szakłak pospolity, trzmielina – pierśnica ≥ 50 cm,

bez czarny, cyprysik, czeremcha zwyczajna, czereśnia, głóg, jabłoń, jarząb pospolity, jarząb szwedzki, leszczyna pospolita, żywotnik zachodni – pierśnica ≥ 100 cm,

grusza, klon polny, magnolia drzewiasta, miłorząb, sosna Banksa, sosna limba, wierzba iwa, żywotnik olbrzymi – pierśnica ≥ 150 cm,

brzoza brodawkowata, brzoza omszona, choina, grab zwyczajny, olsza szara, orzech, sosna wejmutka, topola osika, tulipanowiec, wiąz górski, wiąz polny, wiąz szypułkowy, wierzba pręcikowa – pierśnica ≥ 200 cm,

daglezja, iglicznia, jesion wyniosły, jodła pospolita, kasztanowiec zwyczajny, klon jawor, klon zwyczajny, leszczyna turecka, modrzew, olsza czarna, perełkowiec, sosna czarna, sosna zwyczajna, świerk pospolity – pierśnica ≥ 250 cm,

buk zwyczajny, dąb szypułkowy, dąb bezszypułkowy, lipa, platan, topola biała, wierzba biała, wierzba krucha – pierśnica ≥ 300 cm,

inne gatunki topoli niewymienione wyżej – pierśnica ≥ 350 cm.

Oprócz wymiarów kandydaci na pomnik przyrody muszą wyróżniać się wśród drzew tego samego gatunku lub gatunku w skali kraju, województwa lub gminy ze względu na obwód pnia, wysokość, szerokość korony, wiek, występowanie w skupiskach, w tym w alejach lub szpalerach, pokrój lub inne cechy morfologiczne a także inne wyjątkowe walory przyrodnicze, naukowe, kulturowe, historyczne lub krajobrazowe.

A jak jest w powiecie iławskim? Mamy około 160 pomników przyrody. Piszę około, ponieważ jest to liczba zmienna. Jak już wcześniej pisałem, rada gminy lub miejska ma prawo ustanawiać pomniki przyrody, ale również likwidować, jeśli najczęściej z przyczyn naturalnych pomnik przyrody ulegnie zniszczeniu. Dzieje się to najczęściej w wyniku działań silnych wiatrów.

Potężne drzewa są ostańcami dawnej, staropruskiej puszczy. Czasem wydaje mi się, że w konarach kilkusetletnich dębów przemykają cienie dawnych staropruskich bóstw.

Najbardziej znanymi pomnikami przyrody jest aleja napoleońska w okolicy Szymbarka, która z całą pewnością pamięta czasy napoleońskie, licząca ponad 300 lat sosna w okolicy Siemian, jesion wyniosły o obwodzie 386 cm i wysokości 27 m, rosnący przy szosie na skraju wsi Napromek. W ruinach zamku w Lubawie rośnie cis o obwodzie 60 cm i wysokości 4 m. Na skraju lasu 1 km od Złotowa znajduje się ciekawy przykład obiektu przyrody nieożywionej, a mianowicie głaz z granitognejsu o wysokości 1,5 m i obwodzie 1050 cm.

Pradawni Słowianie, również ci, którzy byli tu przed Prusami, czcili święte gaje i potężne, stare drzewa, a zwłaszcza dęby i brzozy, te ostatnie uważano za pierwiastek żeński.

Od niedawna wiemy, że drzewa te, zwłaszcza brzozy, korzystnie dla człowieka jonizują powietrze. Skąd wiedziano o tym przed tysiącem lat?

Darz bór!
STANISŁAW BLONKOWSKI